حمایت نصف و نیمه از «ازدواج»؛ ۲۴ میلیون مجرد بلاتکلیف‌اند!
خبرگزاری مهر – گروه سلامت: موضوع جمعیت، سال‌هاست به یکی از دغدغه‌های اصلی کشور تبدیل شده، اما امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند توجه ملی و بسیج همه‌جانبه است. دیگر صحبت صرف از آمار و نرخ تولد و مرگ‌ومیر کافی نیست؛ اکنون وقت آن است که همه ارکان کشور از دولت و مجلس گرفته تا نهادهای فرهنگی و اجتماعی به میدان بیایند تا زیرساخت‌های لازم برای ازدواج و فرزندآوری را فراهم کنند.
جمعیت ایران در آستانه بحران قرار گرفته است؛ در این شرایط، فقط سیاست‌گذاری‌های از بالا به پایین کافی نیست، باید به دل مردم، خواسته‌ها و نیازهایشان گوش و با ایجاد انگیزه و امید، آنان را به ازدواج و فرزندآوری تشویق کرد.
در همین راستا خبرنگار مهر با علیرضا اولیایی منش معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، گفتگویی داشته است.
منظور از بسیج ملی برای تسهیل ازدواج و فرزندآوری چیست؟
اولیایی منش: زمانی که رهبر معظم انقلاب طی سال‌های گذشته بیش از پنجاه‌بار به موضوع جمعیت اشاره کرده‌اند، این نشان‌دهنده‌ی آن است که مسئله‌ای مهم‌تر از این برای آینده کشور وجود ندارد. امروزه دو سوم کشورهای دنیا با کاهش نرخ فرزندآوری مواجه‌اند و جمعیت آن‌ها به سمت سالمندی می‌رود، اما نکته نگران‌کننده این است که در اغلب این کشورها، سالمندی پس از رسیدن به توسعه‌یافتگی اتفاق افتاده؛ در حالی که ایران هنوز در مسیر توسعه است.
لازم است به جای نگرانی‌سازی صرف برای مردم، شرایطی فراهم کنیم تا ازدواج و فرزندآوری برای آن‌ها ممکن و مطلوب شود. شنیدن حرف دل مردم و فراهم‌سازی بسترهای واقعی، گام اول در حل این بحران است.
اگر نرخ باروری در یک کشور به زیر ۱.۵ برسد، زنگ خطر کاهش جمعیت به صدا درخواهد آمد. نرخ جایگزینی جمعیت ۲.۱ فرزند به ازای هر خانواده است و کشورهایی که زیر این سطح قرار دارند، با کاهش و پیر شدن جمعیت مواجه می‌شوند.
کاهش نرخ باروری چه تأثیری روی آینده جمعیتی کشور دارد؟
اولیایی منش: در سال ۱۴۰۰، نرخ باروری کلی (TFR) در کشور حدود ۱.۶ فرزند به ازای هر زن بود، اما طبق آخرین آمار منتشر شده در سال ۱۴۰۳، این نرخ به ۱.۴۴ کاهش یافته است. جمعیت‌شناسان از اصطلاح «چاله جمعیتی» برای نرخ‌های کمتر از ۱.۵ و «چاه جمعیتی» برای نرخ‌های کمتر از ۱.۳ استفاده می‌کنند؛ چرا که خروج از چنین شرایطی بسیار دشوار و زمان‌بر خواهد بود.
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۱۴۰۴، نرخ باروری کشور به ۱.۳۸ خواهد رسید؛ رقمی که باید زنگ هشدار را برای تمامی مسئولان کشور به صدا درآورد. این مسئله تنها دغدغه‌ای برای برنامه‌ریزان حوزه سلامت یا کشاورزی نیست، بلکه آینده کل جامعه و نسل‌های بعدی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و این قانون از جامعیت و استحکام مناسبی برخوردار است، اما شرط اثرگذاری آن اجرای کامل و دقیق مفاد آن توسط دستگاه‌های اجرایی است. همچنین نرخ جایگزینی جمعیت در هر کشور ۲.۱ فرزند به ازای هر زن است؛ پایین‌تر بودن این نرخ موجب کاهش تدریجی جمعیت و پیری ساختار جمعیتی خواهد شد.
در حالی که جمعیت ایران روند کاهشی دارد، کشورهای همسایه با رشد بالای جمعیت مواجه‌اند. به‌عنوان مثال، پاکستان که اکنون حدود ۲۰۰ میلیون نفر جمعیت دارد، تا سال ۲۰۵۰ میلادی به ۴۰۰ میلیون نفر خواهد رسید. جمعیت افغانستان و عراق نیز به حدود ۹۰ میلیون نفر در همان بازه زمانی خواهد رسید، در حالی که جمعیت ایران تا سال ۱۴۳۰ (معادل ۲۰۵۰ میلادی) پیش‌بینی می‌شود همچنان حدود ۹۵ میلیون نفر باقی بماند.
در حال حاضر حدود ۱۰ درصد جمعیت کشور سالمند هستند و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۱۴۳۰ به ۳۰ درصد افزایش یابد؛ موضوعی که تبعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گسترده‌ای برای کشور به همراه خواهد داشت.
پیامدهای پیری جمعیت و رشد تک‌فرزندی چیست؟
اولیایی منش: در حالی که تنها ۱۰ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند، بیش از ۵۰ درصد از منابع نظام سلامت صرف خدمات‌رسانی به این گروه می‌شود. حال اگر طبق پیش‌بینی‌ها تا سال ۱۴۳۰، سهم سالمندان به ۳۰ درصد برسد، باید انتظار داشت بخش بزرگی از بودجه و منابع سلامت کشور به این حوزه اختصاص یابد.
باید توجه داشت که منابع مالی کشورها نیز دارای محدودیت هستند و با افزایش جمعیت سالمند، فشار قابل‌توجهی بر زیرساخت‌های خدماتی و رفاهی وارد خواهد شد.
در آینده‌ای نه‌چندان دور، با گسترش پدیده تک‌فرزندی یا بی‌فرزندی در کشور، ساختار سنتی حمایت از سالمندان دچار فروپاشی می‌شود. در گذشته، افراد سالمند از سوی چند فرزند مراقبت می‌شدند، اما در شرایط جدید، این مسئولیت بر دوش یک نفر یا هیچ‌کس خواهد بود؛ آن هم در شرایطی که ممکن است سالمند توان مالی، بیمه یا پشتیبان نداشته باشد. تبلیغ زندگی با حیوانات به جای فرزند، نه‌تنها نمی‌تواند خلأ عاطفی یا اجتماعی انسان را پر کند، بلکه در دوران سالمندی هیچ کمکی به افراد نخواهد کرد.
رفتارهای فرهنگی امروز ما، آثار جدی و برگشت‌ناپذیری در آینده خواهد داشت. اگر اکنون اقدام نکنیم، مطمئن باشیم که در سال‌های آینده، هم به عنوان فرد و هم به عنوان خانواده، با پیامدهای آن مواجه خواهیم شد.
آیا چالش تک فرزندی فقط اقتصادی است؟
برخی تصور می‌کنند که دلایل کاهش فرزندآوری فقط اقتصادی است، اما شواهد میدانی نشان می‌دهد که حتی در کشورهایی مانند هند، پاکستان، افغانستان و عراق با وجود فقر شدید نرخ فرزندآوری همچنان بالاست. این نشان می‌دهد که ریشه بخشی از مشکلات، فرهنگی و اجتماعی است، نه صرفاً معیشتی.
کشورهای دارای جمعیت بالا همچون چین، هند، برزیل و اندونزی، در حال تبدیل شدن به قدرت‌های بزرگ اقتصادی جهان هستند. جمعیت بالا به معنای نیروی کار گسترده، بازار مصرف بزرگ و جذب بیشتر سرمایه‌گذاری خارجی است. در مقابل، کشورهایی با جمعیت کم، هزینه‌های بالای تولید، ضعف امنیت اقتصادی و کاهش قدرت ژئوپلیتیک را تجربه می‌کنند.
جمعیت نه‌تنها تهدید نیست، بلکه یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه و رشد اقتصادی در دنیای امروز به‌شمار می‌رود. کشور باید با نگاه جامع و آینده‌نگر به این مسئله، راهکارهای عملی و اثربخش برای مقابله با بحران جمعیتی در پیش گیرد.
چند درصد جوانان از مزایای قانون جوانی جمعیت بهره‌مند می‌شوند؟
اولیایی منش: موضوع جمعیت تنها یک مسئله اقتصادی نیست، بلکه بعد فرهنگی آن به‌مراتب اهمیت بیشتری دارد. امروز شاهد هستیم که با وجود شرایط اقتصادی ضعیف‌تر در کشورهایی مانند پاکستان، افغانستان و عراق، همچنان نرخ فرزندآوری و ازدواج در آن‌ها بالاست؛ در حالی که در ایران با وجود برخورداری از سطح تحصیلات بالا، به‌ویژه در میان زنان، که میل به ازدواج و باروری کاهش یافته است.
بر اساس آمارهای رسمی، تنها ۱۰ درصد از زنان در جامعه آمریکا دارای تحصیلات دانشگاهی هستند، اما این رقم در ایران اسلامی به ۵۷ درصد می‌رسد. با این وجود، بسیاری از زنان تحصیل‌کرده ما نه تنها تمایلی به فرزند ندارند، بلکه حتی از ازدواج نیز پرهیز می‌کنند. این نشان می‌دهد که بعد فرهنگی در این زمینه بسیار تعیین‌کننده شده است.
متأسفانه امروز نوعی نگاه اعتراضی یا لجاجتی نسبت به ازدواج یا فرزندآوری در بخشی از جامعه وجود دارد؛ اما واقعیت این است که تبعات عدم ازدواج، تأخیر در فرزند دار شدن یا انتخاب تک‌فرزندی در نهایت دامن‌گیر خود مردم، فرزندان آینده و ساختار خانواده‌ها خواهد شد. اینجا جایی است که رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی باید نقش‌آفرینی جدی‌تری داشته باشند.
چند میلیون دختر و پس مجرد در کشور داریم؟
هم‌اکنون حدود ۱۳ میلیون پسر مجرد و بیش از ۱۱ میلیون دختر مجرد در کشور داریم. این عدد نشان‌دهنده نیاز فوری به یک نهضت ملی ازدواج و فرزندآوری است. باید نشاط، امید و امنیت روانی و اقتصادی را به جوانان تزریق کرد تا ازدواج و تشکیل خانواده را با شوق و اعتماد آغاز کنند.
بر اساس آمار جدید، تنها حدود ۱۵ درصد از زوج‌های جوان توانسته‌اند از تسهیلات این قانون بهره‌مند شوند. این در حالی است که انتظار می‌رفت تمامی زوج‌های مشمول تحت پوشش کامل قرار گیرند. به عبارت دیگر، تنها یک‌دهم تعهدات اجرایی کشور در این حوزه تحقق یافته است. این وضعیت نشان می‌دهد که اراده و تلاش جدی‌تری در سطوح تصمیم‌گیری، تخصیص منابع و اجرای سیاست‌ها لازم است؛ اگر اکنون برای حل بحران جمعیتی اقدام نکنیم، در آینده با تبعات اجتماعی، اقتصادی و امنیتی جبران‌ناپذیری مواجه خواهیم شد.
مشارکت در اجرای قانون جوانی جمعیت به چه صورتی باید انجام شود؟
اولیایی منش: اگر اجرای این قانون فقط بر عهده دولت گذاشته شود، به دلیل محدودیت منابع و ظرفیت‌ها، ممکن است تمامی تعهدات آن عملیاتی نشود؛ موضوع رشد جمعیت، مسئله‌ای صرفاً دولتی نیست بلکه یک دغدغه اجتماعی و ملی است. نهادهای مختلف، شرکت‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد و اشخاص حقیقی که منابع مالی بالایی در اختیار دارند، باید در این زمینه مشارکت جدی داشته باشند. کسانی که دارای سرمایه‌های بزرگ حتی در حد چند هزار میلیارد تومان – هستند، باید بدانند رشد جمعیت به نفع آینده خود و فرزندانشان است و جامعه‌ای پویا و سالم برای نسل‌های بعدی خواهند داشت.
در تمام کشورهای دنیا، نهادهای خیریه و سازمان‌های مردم‌نهاد نقش مهمی در حل بحران‌های اجتماعی ایفا می‌کنند. نباید انتظار داشت دولت به‌تنهایی بار همه تعهدات را به دوش بکشد. مشارکت همگانی در امور خیر، به‌ویژه در حوزه ازدواج و فرزندآوری، یک ضرورت است.
در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت تسهیلات خوبی برای دوران قبل و بعد از ازدواج، دوران بارداری و برای مادران شاغل پیش‌بینی شده است. از جمله این حمایت‌ها می‌توان به امکان دورکاری، مرخصی‌های ویژه، تسهیلات مسکن و کمک‌های مالی به ازای هر فرزند اشاره کرد. با این حال، یکی از ایرادهای موجود در قانون این است که بخش عمده‌ای از مشوق‌ها صرفاً از فرزند سوم به بعد اعمال می‌شود که این مسئله باید اصلاح گردد.
آیا از زوج‌های جوان و فرزند اولی‌ها حمایت می‌شود؟
اولیایی منش: سیاست‌های حمایتی باید از زوج‌های جوان و فرزندان اول آغاز شود، نه اینکه مشوق‌ها صرفاً برای فرزند سوم و چهارم در نظر گرفته شود، نباید منتظر ماند تا خانواده‌ای سه فرزند بیاورد و بعد حمایت‌ها آغاز شود. اتفاقاً باید از همان ابتدای ازدواج و تولد فرزند اول، حمایت‌های ملموس و مشهودی از خانواده‌ها صورت گیرد. در شرایط فعلی، بسیاری از جوانان به‌دلیل نبود تضمین‌ها و تسهیلات کافی از تشکیل خانواده و فرزندآوری صرف‌نظر می‌کنند.
یکی از مشکلات اصلی جوانان، «ناامنی اقتصادی» است؛ مسئله‌ای که در پیمایش‌های اجتماعی سال ۱۴۰۳ نیز به‌روشنی مشخص شد. این ناامنی صرفاً به معنای گرانی نیست، بلکه به نبود چشم‌انداز روشن از آینده مربوط می‌شود. دولت باید بتواند آینده‌ای قابل پیش‌بینی برای نسل جوان ترسیم کند؛ چرا که این پیش‌بینی‌پذیری، عنصر کلیدی در کاهش اضطراب اقتصادی و افزایش تمایل به ازدواج و فرزندآوری است.
تحقق سیاست‌های جمعیتی بدون توجه به زیربناهای اقتصادی، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند مسکن و اشتغال، ممکن نیست. دولت و نهادهای مرتبط باید در این مسیر، ضمن استفاده از تجربیات داخلی و بین‌المللی، سازوکارهای کارآمدتری را برای حمایت از جوانان طراحی و اجرا کنند.
پیامدهای جسمی و روانی نگهداری بی‌ضابطه حیوانات خانگی چیست؟
اولیایی منش: بر اساس مطالعات جهانی، ارتباط مستقیمی بین نگهداری برخی حیوانات خانگی و بروز اختلالات روانی از جمله اسکیزوفرنی گزارش شده است. تجربه جهانی می‌گوید مهربانی با حیوانات ایرادی ندارد، اما نباید آن‌ها را جایگزین فرزند یا نهاد خانواده کرد. در کشور ما نیز، در سال‌های گذشته افزایش نگهداری سگ و گربه در منازل با رشد چشمگیر برخی بیماری‌ها، از جمله بیماری‌های کبدی، انگلی، پوستی و حتی اختلالات روانی همراه بوده است.
وابستگی شدید روانی به حیوانات خانگی نیز خود یک معضل است؛ چرا که در صورت از دست رفتن حیوان، فرد دچار شوک‌های شدید عاطفی می‌شود که گاه با افسردگی یا انزوا همراه است. رسانه‌ها باید این موضوعات را با استناد به داده‌های علمی، به‌ویژه برای نسل جوان، روشن‌سازی کنند.
توصیه ما به زوج‌های جوان این است که شیرینی ازدواج، فرزندآوری و ساختن یک زندگی مشترک را با صبوری تجربه کنند. سختی‌های سال‌های ابتدایی ازدواج طبیعی است و با توکل و تلاش، برکت و گشایش در ادامه مسیر حاصل می‌شود؛ چنان‌که در گذشته نیز خانواده‌ها با همین نگاه زندگی را آغاز می‌کردند.
