اعتقادات عامه ایرانیان پیش از اسلام درباره آخرت در «ارداویراف‌نامه»
به گزارش خبرنگار کتاب ایرنا، «ارداویراف‌نامه» به گفتار برخی ارداویرازنامه یا ارداویراف‌نامک نام یکی از کتاب‌های نوشته‌شده به زبان پارسی میانه است که از پیش از اسلام به‌جا مانده است. مضمون کتاب، اعتقادات عامه ایرانیان پیش از اسلام درباره آخرت است. ویراف موبدی است که به دنیای پس از مرگ سفر می‌کند و اخبار آن را برای زندگان می‌آورد.
از آنجایی که دانته نیز در کتاب کمدی الهی سفر خود به برزخ، دوزخ و بهشت را توصیف می‌کند، برخی پژوهشگران بر این باورند که دانته در آفریدن اثر خود از منابع عربی یاری گرفته و آن منابع به نوبه خود از ارداویراف‌نامه اقتباس کرده‌اند.
ارداویراف‌نامه متنی ارزشمند و روایتی جذاب از سفر غیرعادی فردی به نام ارداویراف است که از سوی دین‌مردان برگزیده می‌شود تا مدت‌ها پس از حمله اسکندر و تضعیف دین، به عوالم روحانی برود. او پس از بازگشت خواهد توانست دین را آن‌گونه که باید، تطهیر کند و حقایق دین را بار دیگر چیره گرداند. ارداویراف‌نامه طرح داستانی جالبی دارد که در گوشه‌وکنار دنیا، می‌توان نمونه‌های مشابهش را یافت. باوجوداین، روایت این کتاب زرتشتی، ویژگی‌های خاص خود را نیز دارد که آن را از دیگر آثار متمایز می‌کند.
پیش از این مترجمان دیگری این کتاب را ترجمه کرده‌اند. ترجمه‌های پیشین از این متن کهن، متناسب با فضای دانشگاهی و نیازهای دانشجویانی است که مشغول تحصیل در رشتۀ فرهنگ و زبان‌های باستانی‌اند. ازین‌روی، شاید خواندنِ آن ترجمه‌ها برای عموم علاقه‌مندان سخت و زمان‌گیر باشد. اینک انتشارات نریمان ترجمه‌ای تازه از این کتاب ارزشمند را به قلم مسعود خیام روانۀ بازار کرده است. این ترجمه برخلاف ترجمه‌های پیشین، مناسب خوانندگان غیرمتخصصی است که می‌خواهند با این کتاب و محتوای آن آشنا شوند اما نیازی به نگاه تخصصی به متن ندارند. ازین‌جهت، این ترجمه می‌تواند خوانندگان فارسی‌زبانِ بیشتری را با متن ارداویراف‌نامه آشنا سازد.
ارائه ترجمه‌های عمومی‌تر از متون کهن پهلوی و امروزی‌کردن آن‌ها یکی از راه‌های ارزشمند برای شناساندنِ این متون مهجور به خوانندگان ایرانی است.
مقدمه مسعود خیام بر کتاب
ارداویراف‌نامه از کتاب‌های مهم دین زرتشت و یکی از مهم‌ترین کتاب‌های باستانی ایرانیان است. این کتاب برخی اعتقادات ایرانیان زرتشتی را در مورد جهان آخرت نشان می‌دهد. اغلب زرتشتیان به ارداویراف‌نامه اعتقاد دارند. کتاب به زبان و خط پهلوی ساسانی است و گزند تاریخ و فرسایش روزگار را دوام آورده. نویسنده‌ی نابغه‌ی کتاب هیچ رد پایی از خود به‌جا نگذاشته و ناشناس باقی مانده. نام تولیدکنندگان بسیاری از هنرهای ایرانی و بزرگان این سرزمین معلوم نیست. گروهی خود ارداویراف را نویسنده‌ی این کتاب می‌دانند و عده‌ای نیز معتقدند ارداویراف شخصیتی افسانه‌ای است که نویسنده برای بیان مقاصد خود به کار گرفته. اردا به معنای مقدس، ویراف به معنای خردمند و ارداویراف به معنای خردمند مقدس است. بسیاری از زرتشتیان ارداویراف را شخصیتی واقعی و پیامبر می‌دانند. آنان معتقدند حوادث این کتاب واقعا رخ داده. «زرتشت بهرام پَژدو» از شاعران قرن هفت هجری ارداویراف‌نامه را به شعر فارسی نوشته است :
به نظم این قصه‌ی اردای ویراف بگو تا زین سخن نامی شود صاف
سفرهای ماورایی و آخرالزمانی و فانتزی‌های گشت‌وگذار در دنیای پس از مرگ از دیرباز مورد علاقه بوده و در انواع افسانه و خرافه دیده می‌شود. این سفرنامه‌ها نزد معتقدان به ادیان مربوطه اغلب جزو مقدسات به‌شمار آمده و ارداویراف‌نامه نمونه‌ی زرتشتی آن است.
فکر سفر به دنیای ارواح از قدیم وجود داشته است. در «اودیسه» هومر، اولیس پهلوان در بازگشت از جنگ تروا پس از یک سلسله ماجرا به دنیای زیرزمینی می‌رود. در «انه‌اید»، شاهکار ویرژیل شاعر بزرگ لاتین، انسان زنده به دنیای ارواح می‌رود. در یونان و روم انواع افسانه‌های ماورایی و آخرالزمانی وجود داشته که گاه مورد تمسخر واقع می‌شده. بزرگان و بعضا پیامبران به سفرهای ماورایی و آخرالزمانی رفته‌اند. زندگی‌نامه‌ی زئوس و خدایان المپ و افسانه‌های مربوطه جزو مقدسات ادیان ستاره‌پرستی محسوب می‌شد. افلاتون و پلوتارک نیز به این سفرها اشاره کرده‌اند. در انجیل، پولس رسول به آسمان و بهشت سفر می‌کند.
در قسمت پطروس رسول، عیسی‌بن‌مریم به دوزخ می‌رود. معراج پیامبر اسلام(ص) نیز بسیار مشهور است. سفر ماورایی در «مصیبت‌نامه»، اثر عطار نیز وجود دارد. در «سیرالعباد الی‌المعاد»، اثر سنایی غزنوی، شاعر با راهنمایی استاد خود به آن دنیا می‌رود و در بازگشت مشاهدات خود را می‌گوید. مشهورترین نمونه‌ی سفر به دنیای دیگر «کمدی الهی» دانته است. دوزخ‌گردی مورد علاقه‌ی بسیاری از هنرمندان بوده است. در موسیقی، دوزخ‌گردی اپرای تانهاوزر واگنر معروف است. گوته در فاوست با مفیستو برخورد می‌کند. در لایه‌ی پنهان رمان برادران کارامازوف داستایوفسکی، هم خدا و هم شیطان حضور پیدا می‌کنند، به طوری که می‌توان استنتاج کرد رمانی آخرالزمانی یا «آن‌جهانی» است. کتاب ماورایی «دوزخ غزل‌های سلیمان» نمونه‌ی دیگر دوزخ‌گردی است.
چارلز فرانسیس هورن (۱۹۴۲-۱۸۷۰) پروفسور زبان و ادبیات انگلیسی در سیتی کالج نیویورک بود. او بیش از ۱۰۰ کتاب چند جلدی در تاریخ ادبیات یا نوشته یا ویرایش و سرپرستی کرده. «کتب مقدس و ادبیات نخستین مشرق زمین» از مراجع مهم شرق‌شناسی، اثر اوست. در بخش «ادبیات باستانی ایران» کتاب ارداویراف‌نامه به انگلیسی معاصر و روان ترجمه شده است.
کتاب مشهور مارتین هاوگ مورد استفاده‌ی اغلب پویندگان راه ارداویراف قرار گرفته. مقاله‌ی مقدماتی و مفصل این کتاب بسیار روشن کننده است و بحث و بررسی کامل آن به نوشتن کتابی جداگانه نیاز دارد.
در رساله‌ی الغفران (آمرزش) ابوالعلاء معری، شاعر و فیلسوف عرب، شخصی به دوزخ رفته و شیطان را ملاقات می‌کند. مقاله‌ی استاد محمد معین در مقدمه‌ی کتاب غلامرضا رشید یاسمی، برخی رازها را برملا می‌کند.
کلام آخر این که زبان و خط پهلوی بلد نیستم.
قسمتی از متن کتاب
زرتشتِ پاک و پرهیزگار، دین مقدس خود را از اهورامزدا گرفت و در جهان رواج داد. تمام متون مقدسِ دین زرتشت، از جمله کتاب اَوِستا و تفسیر پهلوی آن، یعنی «زند»، را با آب طلا روی پوست‌های پاکیزه و آراسته‌ی گاو نوشتند. این گنجینه‌ی عظیم در کعبه‌ی زرتشتیان در مخزن اسناد دولت در شهر «استخر بابکان» موطن پدر اردشیر بابکان نکهدرای می‌شد. مدت سیصد سال این دین همان‌گونه بود که از روز اول خود حضرت زرتشت آموزش داد. مردم بدون هیچ شک و تردیدی به آموزه‌های آن عمل می‌کردند. آنگاه اهریمنِ بدکردارِ لعنتی دست به کار شد تا در دل مردم نسبت به دین شک بیندازد و باور عمیق دینی آنان را از بین ببرد. اهریمن برای این منظور اسکندر یونانی(مقدونی) ملعون ساکن مصر را فریب داد تا به جنگ با ایرانیان بپردازد. اسکندر پلید خونخوار با لشکر تجاوزکار غارتگر خود به نبردی هولناک با ایرانیان پرداخت و سرزمین ایران را تسخیر کرد. او شاه ایران را کشت و دربار و سازمان اداری و ارتش را نابود کرد. اسکندر پلید هرآنچه سر راه خود دید، خراب کرد و آتش زد. اسکندر یونانی، این اشموغ بداندیش بدبخت، متن‌های اصیل دین زرتشت و تفسیر پهلوی آن را از کعبه بیرون کشید و آتش زد. (صفحه ۷)
ارداویراف‌نامه (به زبان ساده) گردآوری و ترجمه مسعود خیام در قطع رقعی، با ۱۰۰ صفحه و جلد شومیز در سال ۱۴۰۴ توسط انتشارات نریمان منتشر شد.
