شتاب در توسعه میادین مشترک با تکیه بر دانش‌بنیان‌ها و شرکای شرقی
به گزارش خبرنگار مهر، توسعه میادین مشترک نفت و گاز، یکی از چالش‌برانگیزترین عرصه‌های صنعتی و ژئواقتصادی ایران طی دو دهه گذشته بوده است. بخش قابل توجهی از ظرفیت تولید و سرمایه‌گذاری کشور در مرزهای مشترک با همسایگان به‌ویژه در میادین جنوب غربی و فلات قاره خلیج فارس متمرکز است، اما روند اجرای پروژه‌ها همواره تحت‌تأثیر تحریم‌ها و وابستگی به اقلام راهبردی خارجی قرار داشته است. اکنون، با سیاست جایگزینی واردات حساس و بهره‌گیری از توان شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی، رویکرد تازه‌ای در وزارت نفت شکل گرفته که هدف آن «بومی‌سازی تجهیزات توسعه میادین مشترک» و استفاده هدفمند از ظرفیت شرکای شرقی نظیر روسیه، چین و شرکای منطقه‌ای است.
ضرورت استراتژیک توسعه میادین مشترک
از مجموع بیش از ۴۰ میدان نفتی و گازی مشترک ایران، تنها حدود نیمی در سال‌های گذشته به مرحله برداشت رسیده‌اند، در حالی‌که کشورهای مقابل در بسیاری از آنها، برداشت بیشتری را تجربه کرده‌اند. این شکاف برداشت، نه‌تنها به کاهش درآمد صادراتی منجر شده بلکه جایگاه فنی ایران را در مدیریت منابع فرامرزی تضعیف کرده است.
میدان‌های مهمی چون آزادگان، یادآوران، آذر و یاران در غرب کارون و بخشی از میادین پارس جنوبی، اکنون در اولویت توسعه مجدد قرار دارند. مجموع ذخایر این میادین بالغ بر ۶۷ میلیارد بشکه نفت درجا و نزدیک به ۱۴ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی است؛ یعنی بیش از نیمی از توان بالفعل انرژی کشور. از این‌رو، هر گام در جهت استقلال فناورانه در این حوزه، تأثیر مستقیمی بر امنیت انرژی و تراز ارزی ایران خواهد داشت.
جایگزینی واردات حساس؛ تغییر راهبردی در زنجیره تأمین
پروژه‌های توسعه میدان‌های مشترک، معمولاً نیازمند صدها قطعه و تجهیز پیچیده در حوزه حفاری، بهره‌برداری، کنترل فشار، و انتقال مواد هستند. افزون بر آن، خدمات مهندسی مخزن، شبیه‌سازی، لرزه‌نگاری و طراحی چاه‌های هوشمند از جمله بخش‌های پیشرفتهای است که سال‌ها به صورت وارداتی تأمین می‌شد.
اما از سال ۱۴۰۲، وزارت نفت با بهره‌گیری از ظرفیت «ستاد توسعه فناوری‌های نفت، گاز و پتروشیمی» و همکاری با بیش از ۳۵۰ شرکت دانش‌بنیان داخلی، طرح جامع «جایگزینی واردات حساس» را اجرایی کرده است. در قالب این طرح، ۸۵ قلم کالای راهبردی که طی سال‌های گذشته وارد می‌شدند، برای بومی‌سازی انتخاب شده‌اند. بر اساس گزارش رسمی، تاکنون بیش از ۴۵ قلم از این فهرست به مرحله تولید صنعتی رسیده و برای نمونه در پروژه توسعه میدان آزادگان جنوبی مورد استفاده قرار گرفته است.
دانش‌بنیان‌ها؛ موتور محرک تحول فناورانه
شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی طی سال‌های اخیر، از ساخت پمپ‌های درون‌چاهی تا تولید سنسورهای فشار بالا و تجهیزات هوشمند حفاری را در داخل کشور ممکن کرده‌اند. در این میان، دانشگاه‌های صنعتی با مراکز پژوهشی وزارت نفت قراردادهای مشترکی برای طراحی ابزارهای شبیه‌سازی مخزن، متریال ضدخوردگی و مواد شیمیایی حفاری امضا کرده‌اند.
یکی از نمونه‌های موفق، پروژه ساخت «شیرهای کنترلی هوشمند» است که توسط یک شرکت دانش‌بنیان بومی در پارک فناوری نفت طراحی و در میدان یاران شمالی نصب شده است. این فناوری پیش‌تر از کشورهای اروپایی تأمین می‌شد، اما اکنون با دقت بالاتر و نصف هزینه در داخل کشور تولید می‌شود.
ورود روسیه و چین به پروژه‌های مشترک
با تشدید تحریم‌های غرب، مسیر همکاری ایران با شرکت‌های روسی و چینی در پروژه‌های نفتی گسترش یافته است. در سال ۱۴۰۳، ایران و روسیه پنج تفاهمنامه در زمینه توسعه میادین مشترک به امضا رساندند که شامل میدان‌های آذر، چنگوله و یادآوران می‌شود. شرکت‌های روسی، به‌ویژه Gazprom EP و Zarubezhneft، با تمرکز بر فناوری‌های لرزه‌نگاری سه‌بعدی و حفاری چاه‌های افقی، نقش مشاور و پیمانکار فنی را ایفا می‌کنند.
چین نیز از طریق شرکت CNPC و چند پیمانکار تجهیزات نظیر Sinopec Equipment، در زمینه تأمین دکل‌های حفاری سنگین و ساخت خطوط لوله زیردریایی به ایران کمک کرده است. در فازهای جدید پارس جنوبی، مدل همکاری به‌گونه‌ای تنظیم شده که انتقال فناوری در اولویت قرار دارد، نه صرفاً خرید خدمات. به‌گفته معاون فناوری وزیر نفت، حدود ۷۰ درصد مهندسی پایه و طراحی تفصیلی طرح‌های جدید مشترک، به‌دست نیروهای ایرانی یا شرکت‌های ایرانی-چینی انجام می‌شود.
سازوکارهای انتقال فناوری و مدیریت ریسک
برای اطمینان از بومی شدن دانش فنی، وزارت نفت یک مدل سه‌سطحی انتقال فناوری طراحی کرده است:
۱. سطح پروژه‌ای (Project-based): ایجاد دفتر مشترک طراحی بین پیمانکار خارجی و شرکت ایرانی در محل پروژه، مانند آنچه در طرح توسعه میدان آذر اتفاق افتاد.
۲. سطح سیستمی (System-level): تدوین مستندات فنی، تنظیم نرم‌افزارها و استانداردهای بومی‌سازی همزمان با همکاری‌های خارجی.
۳. سطح نهادی (Institutional): الزام پیمانکاران خارجی به سرمایه‌گذاری مشترک با شرکت‌های دانش‌بنیان یا سازندگان داخلی.
این مدل به‌صورت آزمایشی در آزادگان جنوبی اجرا شده و به کاهش ۲۵ درصدی هزینه‌های ارزی منجر شده است.
تجربه پروژه آزادگان جنوبی؛ نقشه راه آینده
آزادگان جنوبی، با ذخیره بیش از ۳۲ میلیارد بشکه نفت درجا، نماد سیاست جدید وزارت نفت در بهره‌گیری از توان داخلی است. در فاز جدید این پروژه که از سال ۱۴۰۳ آغاز شده، پنج پیمانکار ایرانی در کنار دو شریک روسی و یک تیم مشاور چینی مشغول فعالیت هستند. بیش از ۸۰ درصد تجهیزات سطح‌الارضی این پروژه توسط شرکت‌های داخلی تولید شده و سامانه‌های کنترلی آن نیز بومی‌سازی شده‌اند.
طبق اعلام شرکت ملی نفت ایران، استفاده از پمپ‌های درون‌چاهی ساخت داخل سبب کاهش ۱۲ درصدی مدت حفاری و افزایش ۸ درصدی ضریب برداشت شده است. در عین حال، با استفاده از نرم‌افزارهای تحلیل داده چاه که توسط پژوهشگاه صنعت نفت توسعه یافته‌اند، داده‌های مخزن در لحظه تحلیل می‌شود و تصمیمات بهره‌برداری بدون وابستگی به نرم‌افزارهای غربی اتخاذ می‌گردد.
اقتصاد جایگزینی واردات؛ صرفه‌جویی ارزی و اشتغال
یکی از اصلی‌ترین نتایج این رویکرد، صرفه‌جویی ارزی قابل‌توجه است. بر اساس گزارش معاونت برنامه‌ریزی وزارت نفت، سالانه بیش از ۱.۵ میلیارد دلار واردات تجهیزات خاص در صنعت نفت انجام می‌شد. اکنون، با تولید داخلی و جایگزینی آنها، پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۱۴۰۵ حداقل ۷۰۰ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی حاصل شود.
در کنار آن، صنایع پایین‌دستی و شرکت‌های فولادی نیز از سفارش‌های جدید تجهیزات نفتی منتفع شده‌اند. برآورد می‌شود اجرای کامل طرح بومی‌سازی در پروژه‌های غرب کارون، اشتغال مستقیم برای ۱۵ هزار نفر و غیرمستقیم برای بیش از ۵۰ هزار نفر ایجاد کند.
موانع و نیازهای فناورانه
با وجود پیشرفتهای چشمگیر، هنوز در برخی حوزه‌ها چالش‌هایی وجود دارد. تجهیزات مربوط به حفاری در فشار بالا (HPHT)، پمپ‌های الکتریکی زیرآب، و مواد ضدخوردگی در دماهای بالا از جمله فناوری‌های حساس هستند که بومی‌سازی آنها نیازمند سرمایه‌گذاری بلندمدت و انتقال دانش تخصصی است.
همچنین، در بخش نرم‌افزارهای مدیریت مخزن و داده‌کاوی لرزه‌ای، ایران هنوز در مرحله توسعه نسبی قرار دارد. هرچند همکاری با روس‌ها در زمینه تحلیل داده‌های ژئوفیزیکی به پیشرفت قابل توجهی منجر شده، اما در بخش سیستم‌های کنترلی و اتوماسیون صنعتی، نیازمند شراکت‌های هدفمند با چین و حتی کشورهای آسیاییِ غیرتحریمی نظیر هند و مالزی هستیم.
پیوند سیاست انرژی با دیپلماسی اقتصادی شرق‌گرا
سیاست جدید وزارت نفت، فراتر از حوزه فنی، در سطح کلان اقتصاد سیاسی نیز معنا دارد. در چارچوب سیاست «نگاه به شرق» دولت سیزدهم، همکاری با روسیه و چین در حوزه انرژی، جزئی از یک راهبرد اقتصادی گسترده‌تر است که هدف آن خنثی‌سازی تحریم و کاهش اثرگذاری شبکه‌های مالی و فناوری غربی در زنجیره راهبردی انرژی کشور است.
قرارداد ۱۰ ساله ایران و چین که در قالب سند همکاری جامع امضا شد، اکنون در مرحله اجرایی‌سازی در پروژه‌های واقعی قرار گرفته است. بر اساس مفاد این همکاری‌ها، ۶۰ درصد از تجهیزات سرمایه‌ای مورد نیاز پروژه‌ها می‌تواند در چارچوب تهاتر نفت با تجهیزات و فناوری از چین تأمین شود. این مدل، امکان اجرای پروژه‌های بزرگ بدون وابستگی ارزی به شبکه دلاری را فراهم می‌کند.
امنیت انرژی و مزیت رقابتی در بازارهای منطقه‌ای
افزایش توان تولید از میادین مشترک، تنها هدف اقتصادی ندارد، بلکه به ارتقای امنیت انرژی کشور، افزایش سهم در بازار منطقه‌ای نفت خام و جلوگیری از برداشت یک‌طرفه همسایگان منجر می‌شود. به عنوان نمونه، در میدان یادآوران، طرف عراقی روزانه بیش از ۳۵۰ هزار بشکه برداشت دارد، در حالی‌که ایران حدود ۲۰۰ هزار بشکه تولید می‌کند.
با راه‌اندازی فاز دوم توسعه یادآوران و تزریق گاز همراه که با فناوری داخلی طراحی شده، انتظار می‌رود ضریب برداشت ایران تا دو سال آینده به میزان طرف مقابل برسد. این موضوع نه‌تنها از منظر فنی بلکه از جنبه دیپلماتیک نیز برای ایران اهمیت دارد و توازن برداشت را مطابق اصل عرف بین‌المللی «استفاده برابر از منابع مشترک» برقرار می‌کند.
آینده صنعت نفت ایران در مسیر بومی‌سازی
حرکت به سوی بومی‌سازی فناوری نفتی، مسیری برگشت‌ناپذیر است. با تکمیل زنجیره دانش‌بنیان در صنایع بالادستی، ایران در حال عبور از مرحله مونتاژ به مرحله طراحی مستقل است. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۰۷، بیش از ۸۰ درصد از تجهیزات میادین مشترک از منابع داخلی یا شرکای غیرغربی تأمین شود.
افزون بر این، برنامه ایجاد «پارک فناوری صنایع انرژی» با تمرکز بر میادین غرب کارون در دست اجراست تا ارتباط دانشگاه، صنعت و بخش خصوصی به‌صورت پایدار برقرار شود. این پارک‌ها بستری برای تجاری‌سازی اختراعات نفتی و هم‌افزایی بین شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی و سرمایه‌گذاران خارجی خواهند بود.
از فشار تحریم تا فرصت استقلال فناورانه
تجربه سال‌های اخیر نشان داده که تحریم نه‌تنها مانع توسعه صنعت نفت ایران نشده، بلکه انگیزه‌ای برای شکل‌گیری توان بومی در حوزه‌های راهبردی بوده است. جایگزینی واردات حساس، اگرچه در ابتدا پاسخی به فشار خارجی بود، اما اکنون به برنامه‌ای توسعه‌محور برای بازتعریف ساختار اقتصادی و فناورانه صنعت نفت بدل شده است.
با ادامه همکاری‌های غیرغربی با روسیه و چین، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، و تقویت زیرساخت‌های تحقیقاتی، ایران می‌تواند در دهه پیش رو از واردکننده فناوری به صادرکننده خدمات فنی و مهندسی در حوزه انرژی بدل شود. توسعه میادین مشترک، با مدل جدیدی از همکاری فناورانه شرق‌محور، مسیری است که نه‌تنها امنیت انرژی را تضمین می‌کند بلکه استقلال صنعتی کشور را تثبیت خواهد کرد.
